The History Of Building Saint Spyridon in Manhattan (English & Greek)

PHOTO: St. Spyridon and its parochial school…

EDITOR’S NOTE (Nick Stamatakis): As the celebration of Saint Spyridon approaches we find it very interesting to publish this wonderful story of building the Church of Saint Spyridon in Washington Heights in Manhattan, a story synonymous with the beautiful journey of the Greek American community.  This essay of Professor of Architecture Maro Kardamitsi-Adami (who recently enlightened us on the issue of why “Calatrava’s Design Of Saint Nicholas Does Not Reflect the Orthodox Faith”), describes the history of building the Church in the 1950s. The whole project was based on the close relationship between the famous shipowner Constantine Goulandris and the architect Emmanuel Lazaridis, who had previously designed the interior of three oceanliners owned by Goulandris… 

We have heard recently several stories coming out of the community and having to do with the alleged mishandling of its financial and other affairs. We are hoping that this look back at the origins of the community will convince all remaining parishioners to reflect on the journey of the parish and make the right decisions.

BELOW THE ENGLISH TRANSLATION FOLLOWED BY THE ORIGINAL GREEK – HERE YOU CAN LINK TO THE ORIGINAL ESSAY IN PDF FORM  SAINT SPYRIDON IN WASHINGTON HEIGHTS NYC AND ARCHITECT EMMANUEL LAZARIDES

================================

THE CHURCH OF SAINT SPYRIDON OF NEW YORK AND THE ARCHITECT EMMANUEL LAZARIDIS

Reprint from the volume “2nd Scientific Symposium of Modern Greek Ecclesiastical Art (Byzantine and Christian Museum, November 26-27, 2010)

By Maro Kardamitsi-Adami

Browsing through the Greek or rather the Greek-speaking press of the 19th century, one often comes across articles or even small announcements announcing the establishment of a Greek Orthodox church abroad. For the Greek, homeland and religion are or at least were identical. The creation of an organized Greek community was quickly followed by finding a suitable place for its church. Sometimes, in European countries (London, Paris, Vienna, in the cities of Russia) the governments of the new homeland, either temporarily or permanently granted an existing Christian church (not always of the same denomination) in order to perform their functions. However, the goal of the community was to build a new house of worship, according to the standards of the temples of the homeland. With the assistance of all its members and especially with the sponsorship of the most financially strong, they managed to fulfill their dream.

There is a lack of systematic research work on this special chapter of Orthodox church building, which would allow us to identify commonalities and differences in these churches. Most of them seem to have been built by foreign and foreign architects, based on the instructions of the presidents, mainly of the community, and sometimes by Greek architects, whom they invited from their homeland. Typical are the cases of Hagia Sophia in London, where the Greek community asked Stamatis Kleanthis and Lyssandros Kaftantzoglou to submit plans, which were finally designed by the latter, or by Theophilos Hansen, who planned the conversion of the building that housed the Holy Trinity. . We note here that both of these architects designed, in addition to the building and its decorative details, wood-carved iconostasis, despotic thrones, seats, etc.

This custom was maintained in the 20th century, mainly in the cities of America, the new centers of immigration of the Greeks. Locating such a case in the archive of a well-known Greek architect, Emmanuel Lazaridis, I felt the curiosity but also the need to study it. I think it has some elements that are worth knowing. At the same time, it opens new avenues of research that, as we will see later, leave many extensions.

The Constantinopolitan Manolis Lazaridis (1894-1961) marked the history of the architecture of the Greek interwar period as the architect of the monument of the Unknown Soldier (1928-1932). One of the most important architects of the first half of the twentieth century, he worked non-stop from 1923, graduating from the Ecole Nationale Supérieure des Beaux-Arts in Paris until his death, tracing an extremely rich career. In his essay, which is included in his monograph in the work “12 Greek architects of the interwar period” of El. Fessa-Emmanuel and M. Marmara list more than 180 works, banks, hospitals, schools, hotels, public buildings, factories, residences, etc., as well as two temples, the Church of St. Spyridon in New York (1952-53) and the Church of the Holy Trinity Piraeus (1952-53).

Indeed, in the Lazaridis archive in the ANA there is a relevant file entitled Saint Spyridon of New York. However, according to the examination of the file, the Church of St. Spyridon was designed by the architects John M. Kokkinis and Stephen C. Lyras, who had an office at 4-6 Plat Street in New York in the early 1950s. In 1952, the Board of Directors of the Greek Orthodox community of Agios Spyridon decides to proceed with the works of the interior layout of the church, construction of a temple, despotic throne, pulpit, etc. The project is assigned to Lazaridis, with whom, as shown by the relevant correspondence, The president of the Community, shipowner Konstantinos Goulandris, maintains personal relations (The Goulandris family was one of the most important clients of the Lazaridis office). During this period, Lazaridis has undertaken the interior decoration and restructuring of the ocean liner “Nea Hellas” of the Greek Lines of the Goulandris shipping family. He must have made several trips to New York for this purpose [he will then proceed to design two more ocean liners of the same company, the Neptunia (1951) and the Olympia (1954)]. So, in parallel with the ocean liner, Lazaridis will undertake the decoration of Agios Spyridon.

In a letter dated June 27, 1952, John M. Kokkinis, one of the architects of the church, wrote to the Greek Orthodox community of Agios Spyridon: side of the church amphitheater. In this photocopy, you will find all the dimensions you need for the temple. It is not my intention to interfere in the privileges of the ecclesiastical community, but at this point, I would like to point out that the design of the temple is an interconnected element with the temple and must be harmonized with the rest of the whole. In my opinion, the designs of the iconostasis are essential, as well as the choice of materials to be submitted to the architect in order to express his criticism and approval. We tried to do our best to have a proper building externally and internally and of course, we would like all the designs of the elements that will be added in the future to harmonize with our work. We will be obliged without any additional obligation on the part of the church to give us the opportunity before the final decision of this special part of the church to express our views”.

This letter, which belongs to the Lazaridis archive, must have been delivered to him by the community itself. Unfortunately, the relevant file entitled “Correspondence” contains only the letters he received and not his replies. The letters with the instructions, all signed by Costas P. Goulandris and addressed to Manolis Lazaridis, have a personal character and the settlement is made within a friendly framework. However, the names of the architects who built the temple do not return. I believe that the further work of the interior decoration of the church was done with the responsibility and initiative of Lazaridis alone.

Unfortunately, I have only three photographs of St. Spyridon’s Church in New York, one of the main facade and two of the interior, which can only give us a general idea of ​​it. It is a large domed church, with two octagonal towers (bell towers) on either side of the main entrance, made of reinforced concrete. The brickwork that can be seen on the facades must be an investment. It is a heavy and rather inelegant building, which tries unsuccessfully to combine elements of a Byzantine morphology with modern architecture. Respectively, the adjacent community building also tries to combine the neoclassical with the modern. Two trends prevail in Hellenism abroad: Neoclassicism – Connection with Greece, Byzantium – Connection with Orthodoxy.

Be that as it may, the views of the church architects (who must be Greek or of Greek descent), although perfectly correct, do not seem to have been taken into account by the Community Council that should have already assigned Lazaridis the work, albeit unofficially.

On the same date as Kokkinis’s letter, there is also a letter from the hagiographer GN Gliata from New York, which refers to the hagiography of the icons of the iconostasis. Gliatas, a student of Kontoglou with whom he collaborated, decorated many churches in the United States and Canada, including the Holy Trinity Cathedral in the Greek Community of New York. It seems, therefore, that while he was there at that time, an oral proposal was made to him for the hagiography of the iconostasis, which, however, did not succeed.

Costas Goulandris, having confidence in Lazaridis, preferred to entrust the entire project to him. Thus begins the contribution of the Constantinople architect to this temple.

According to the work biography of Emm. Lazaridis, although he was not known as a church builder, in the pre-war period he had already dealt with two more churches, the I. Church of Agios Panteleimon in Mesolongi (1926) and I. Church of Agioi Anargyroi (1933-1935). He also built the ossuary of the First Cemetery of Athens Attica in the 1920s and the royal burial chapel of Kings Constantine, Sophia and Alexander in Tatoi in the 1930s. The Church of Agios Spyridon is the first work. where his name is mentioned after the war. Here we should note that in the first post-war years many temples in Athens were repaired and expanded. The devastation suffered during the war, as well as the increase in the capital’s population, contributed to this. At the same time, the Greek communities in America, which have significantly increased their potential and their financial strength, are proceeding with the construction of community churches. In 1953, Greek temples in the Americas, North and South, and Canada exceeded 300 (330). Nineteen of them are in New York. Immediately after the assignment of the study of the interior decoration of the Temple to Lazaridis, he came in contact with the wood sculptor Theofanis S. Nomikos, a graduate of the Industrial School of Roussopoulos, where he studied sculpture, painting, architecture and rhythm. Nomikos already had in his assets the iconostasis of Saint Dionysios of Areopagitis in Athens, as well as the Despotic throne, the iconostasis and the benches of the Diocese. Nomikos submits his offer for the construction of the iconostasis of the Church of Agios Spyridon on August 5, ’52 and two days later, on August 7, he submits a corresponding offer-budget for the painting of the icons of the iconostasis (the two pulpits with the archangels , the four large and the four small icons – shrines of I. Christ, Platytera, St. John the Baptist and St. Spyridon, the icons of the Last Supper, the Twelfth and the Beautiful Gate) by the hagiographer Nikolaos Stratoulis (1906- 1973). Born in Zakynthos, Stratoulis, who studied in Florence and later with Geraniotis, Vikatos and Pelekasis, was already a well-known hagiographer. His hagiographies, usually of monumental character, have as models the Cretan and Ionian school with clear shapes and colors.

Some small details in these two offers are interesting. Thus, for example, Nomikos states that if the project is made of linden, it will take four months to complete, while, if it is made of walnut, it will take five. Respectively, Stratoulis reduces by about one third the price of the hagiography of the four icons of the iconostasis, in case the Virgin Mary and Jesus will be depicted standing and not “on thrones decorated with gold, as required by the Byzantine tradition”.

On September 5, the agreement for the iconostasis of the church is finally signed, between K. Goulandris, as president of the Community, and Emm. Lazaridis, for a fee of 20,500 dollars. The price includes the works of the working artists (woodcarvers, painters, blacksmiths, etc.) “with each of whom Emm. Lazaridis has a special contract”, as well as their transportation costs to America. Here is a dense correspondence that will last three years. During this time, Lazaridis will make some contacts with F. Kontoglou and A. Asteriadis who will not proceed, he will travel to New York, in order to see the place closely and to supervise the erection of the iconostasis, he will undertake the order of the chandeliers, the epitaph, the velvet of the beautiful gate, the shrines and their portable icons, the pulpit, the despotic throne, the candlesticks, the candelabra, the bench and in general all the equipment of the holy temple.

In 1952 Lazaridis will visit New York, in order to supervise the installation of the first missions on the spot. The transports are made with the ship “Nea Hellas” of the Goulandris office. In 1953, Tsolainos took over as president of the community, with K. Goulandris as vice-president. Lazaridis’ communication with Goulandris continues. Lazaridis proposes that Goulandris accepts, but constantly emphasizes that the Community fund, due to “almost complete lack of money”, finds it difficult to place new orders immediately.

In his letter, dated June 26, 1953, K. Goulandris writes “For the things of your church I repeat again in particular, to put your hand in your conscience and to look to succeed on the one hand good work and good materials on the other “On the other hand, the most economical prices possible, because, as you understand, I am also very afraid that Mr. Tsolainos and I will eventually pay for these items.”

The project is progressing with difficulty. “For these species, unfortunately” writes Goulandris again “despite all our efforts it was not possible to find donations for each of them to fully bear the cost of construction of each of the above species. The only thing that has been achieved is that some hope that seeing their names engraved will be valued and maybe eventually they will pay the rest of the value of the species. For this reason, please take care to engrave the following tributes “and mentions the names of the families G. M. Tsoukalas, I. Müller (Mylonadaki), N. I. Botsakou, S. K. Koumandarou, D. G. Zikou , V. Georgopoulou, Ias. Municipality of Chios. At the same time he signs the contract of the new Assignment (July 53).

The Archbishop of North and South America Michael, who succeeded the Archbishop and later Ecumenical Patriarch Athenagoras, visits the Holy Temple of St. Spyridon and is excited. “I wanted to see up close the new works of Ecclesiastical Art which were recently transferred from our birthplace Greece. And it is clear that these news are always equal to the magnificent wood-carved iconostasis (meaning the iconostasis) which a few months ago was placed in the above Holy Temple and in Greece also crafted by you. Both the iconostasis located in the Narthex of the Temple, as well as the Despotic throne are in every way of exceptional beauty and grace. The images on them are wonderful products of our famous Byzantine hagiography. The Church of St. Spyridon in New York is thus one of the most beautiful temples of the Archdiocese of America, with “Wood carvings and images unique among all our temples in America. We express our heartfelt and heartfelt congratulations, etc.”

From the data we have at our disposal, large-scale drawings, even 1: 1 and photographs, we can indeed see the wonderful work of Emm. Lazaridis. Unfortunately, not all of his plans are in his file. They must have been handed over to Theofanis Nomikos, in order for him to proceed with the execution of the wood carvings. But also from the small number of those who were rescued, the quality of his work is evident, as well as his ability in design. Lazaridis follows the typical of orthodox ecclesiastical wood carving, designing flowers, peacocks, pigeons, vine vines with skill and talent. Particularly cute is a small angelic figure on the side of the wood-carved despotic throne. Some are reminiscent of Ionian wood carvings with rich decorations.

However, it seems that the ecclesiastical community of Agios Spyridon chose its strictest and most geometric proposals, probably because they were cheaper to execute. On the contrary, as far as the scripture is concerned, although the representations of the enthroned Christ and the enthroned Virgin were much more expensive, in case they would be depicted standing, due to the cost of the gold-decorated throne, the community chooses the former. In Lazaridis’s drawings, however, both figures are upright and designed with a more modern dose, which becomes more apparent in the shrine of the Virgin, where he even writes a tribute: Emmanuel Lazaridis. Eventually, the shrine was made slightly modified as a tribute to the Botsakos family.

It is obvious from the beginning that Goulandris wants something more conservative, when he chooses Stratoulis, against Kontoglou and Asteriadis. However, in a small polyptych published by Lazaridis, probably in 1954, and to which we will return, it is mentioned that the icons of the iconostasis are by the leading hagiographers N. Stratoulis, D. Pelekasis and N. Eggonopoulos. As for Pelekasis, this is not surprising, since we know that he was a teacher and collaborator of Stratoulis. However, we know that Nikos Eggonopoulos, our great painter, had apprenticed with Parthenis during his years of study at ASKT and that later, with a special admiration for Byzantine art, he studied in the workshop of F. Kontoglou, with theoretical guidance from A. Xyggopoulos. He was involved in hagiography for a long period of his career, extending to the early 1950s. Unfortunately, Lazaridis does not mention what exactly everyone painted. However, a small sketch by the Archangel Gabriel, charcoal and pencil on paper by the Grandson, leads me to the conclusion that he is the painter of the pulpits of the iconostasis of St. Spyridon. Respectively, Pelekasis must be the creator of the Crucifixion over the Beautiful Gate.

In December 1953, Lazaridis signed another agreement with the ecclesiastical community, which, among other things, entrusted him with the construction of the pulpit (eventually a second pulpit was probably designed from the beginning) and some other smaller works (wood-carved candlesticks). single-leafed and double-leafed). At the beginning of 1954, Goulandris was concerned with the decoration of the window frames with mosaics and the stained glass windows, and whether they could be made by craftsmen in America, based on Lazaridis’ designs, or should come. specialist craftsmen from Greece. He also points out to Lazaridis that two marble slabs should be placed in the temple, where the names of Ioannis P. Goulandris and Vassilios P. Tsolanos will be written in full, and four more slabs with a twenty-four carat gold leaf with the names of the great saints. and donors.

Finally, at the end of June 1954, Goulandris’s last letters referred to the issue of orthomarbling, for which, according to the agreement, Lazaridis is personally responsible for this work. The story starts from the fact that Lazaridis requests the transfer to Greece of special marbles from Greece, while the Greek-Americans consider that the work can be done by local craftsmen. However, because the transfer of marble workers from Greece requires a special invitation and guarantee from the Church, which refuses to do so “we have already faced various pressures from this Archbishop who is constantly surrounded by various marble workers”, Goulandris suggests to , if he deems it necessary, to use craftsmen from Greece. They will have to sign up for the “New Greece” of the Greek Line, be fired normally when they arrive in America, stay as long as it takes to complete the work and then sign up again and return with the next or next route to Greece . In this way, they will be able to bypass the passport visa and the reaction of the Church, as there is pressure from the Archbishop, who is constantly surrounded by various local marbles. “That’s why I repeat to you”, Goulandris writes to Lazaridis, “in case you do not finally decide to implement the above idea, we do not want to be involved and we do not know anything about it. I think I have explained it quite clearly. ” I do not know if marble craftsmen from Greece finally went to New York with this strange method.

Definitely the temple was completed. The success of the project resulted in Lazaridis circulating a manuscript with nine letter cards, one from the Monument to the Unknown Soldier, with US President General Eisenhower laying a wreath at the monument, and eight from the Holy Sepulcher. York (his proposal for the hagiography, the iconostasis, the pulpit, the septic throne, the pilgrimage of the Virgin, manuals and doors and two hagiographies of the Army) with the title: “Ecclesiastical decorations are studied by Emm. , Athens ».

The manuscript was accompanied by a letter to the heads of the Holy Temples of Greece and America, where, after pointing out that the office of Emmanuel Lazaridis is “Creator of the National Monument of the Unknown Soldier in Athens”, he states that he undertakes: “A) or extension of I. Temples. B) The study and execution of the Temples of the Holy Table, Oraia Pyli, “Pulpit, Despotic, Shrines, Candlesticks, Swimming Pools, Candlesticks and other Ecclesiastical utensils. C) The study and execution of all kinds of Gold Embroidery concerning the liturgical part of the Church as Mithras, Banners, Shrines, Holy Tables, Curtains of the Gate, Epitaphs, etc. D) The Decoration and Hagiography of the interior of all the temples under the Office of the Architect Mr. EMMANOUIL LAZARIDIS, which has the most perfect complex of the best artists of Byzantine hagiography and of the traditionally specialized wood carvers and gold embroiderers of Byzantine Art. giving his advice for the best and on the basis of your available resources, save in the manner of the execution of your work “.

In addition to the polyptych, the letter is accompanied by a photocopy of the letter of the Archbishop of America. (In file 137 of the Lazaridis Archive of ANA there is a subfolder with the title sending multifaceted, but it is empty). From the beginning of their cooperation, Goulandris had pointed out to Lazaridis that, after the completion of St. Spyridon, he would have proposals for cooperation from other Greek Orthodox communities in the United States, who would like to beautify the temples, their community centers and their schools because “rivalry is the typical example of this place” and that it should not exclude the possibility of undertaking other projects of a similar nature. In fact, in the same file there is a letter from the priest of St. Nicholas Church in Michigan regarding the painting of the church and a possible proposal for the despotic throne of the Greek Orthodox community in Charleston. We do not know if the relevant projects were finally carried out.

Respectively, Theofanis Nomikos then undertook the execution of the iconostasis of the Annunciation of the Virgin in New York (Annunciation 325 W 85 St), of St. Demetrius in Illinois (2704 West Carmen Ave), of St. Trenios-St. George in New Jersey (106 Jackson St) and the Chicago Diocese, while Nikolaos Stratoulis also undertook the painting of St. George’s iconostasis in New York (140E 103St).

In file 137 of the Lazaridis archive of the ANA, mentioned earlier, there are also some designs of ecclesiastical items, such as ecclesiastical thrones, pulpits, swimming pools, etc., but we do not know for which temples they were designed. There are also decorative motifs for the hagiography of the temple, which were also intended for the Temple of Agios Spyridon (file 44) and which in the end were not realized.

I started, as I said at the beginning, the research in the Lazaridis Archive with the intention of researching a part of a large chapter concerning the church construction of the Orthodox churches outside Greece, which had moved me in the different by studying the architecture of the 19th century. However, I am afraid that in this matter, apart from the study and presentation of a very specific case, which of course confirms the view that in these cases the main reason for choosing architectural and interior decoration style is mainly due to the sponsor and the church presidency – community, and therefore to their personal taste, or at best to the architect consultant (the case of St. Spyridon is certainly one of the best), I could not go much further. However, studying Saint Spyridon, another issue arose in itself, which is equally important and which concerns the interior decoration and the design of the wood-carved movable and non-wooden elements of the church.

On the occasion of the design of the wood carvings but also of the orthomarble, the paving and the mosaics of St. Spyridos to New York by Lazaridis, and especially of the multi-faceted one to which I referred, I opened the file of the Holy Trinity of Piraeus and then of the archives of Ath. Demiri, S. Kidoniati, T. Nomikou and I found out that everyone designed the iconostasis, the pulpits, the iconostasis (wooden or marble), the chandeliers, etc. and the wood carvers executed the designs given to them. In fact, they often determined the painted decorations of the temple. As far as I know, this issue is entirely unthinkable and might be worth studying, probably in collaboration with an architect and historian. Perhaps today’s Conference will give the Theological Seminary the opportunity to organize a similar research project with the financial support of the Church of Greece.

===========================================

Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΠΥΡΙΔΩΝΑ ΝΕΑΣ ΥΟΡΚΗΣ ΚΑΙ Ο ΑΡΧΙΤΕΚΤΩΝ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΛΑΖΑΡΙΔΗΣ

Ανάτυπο από τον τόμο «Β’ Επιστημονικό Συμπόσιο Νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης (Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, 26-27 Νοεμβρίου 2010)

Της Μάρως Καρδαμιτση-Αδάμη

Ξεφυλλίζοντας τον ελληνικό ή σωστότερα τον ελληνόφωνο τύπο του 19ου αιώνα, συναντάει κανείς συχνά άρθρα ή ακόμα και μικρές ανακοινώσεις που γνωστοποιούν την ίδρυση ορθόδοξου ναού ελληνικής κοινότητας στο εξωτερικό. Για τον Έλληνα, πατρίδα και θρησκεία είναι ή τουλάχιστον ήταν ταυτόσημα. Τη δημιουργία οργανωμένης ελληνικής κοινότητας ακολουθούσε ταχύτατα η εύρεση κατάλληλου χώρου για τον εκκλησιασμό της. Κάποιες φορές, στις ευρωπαϊκές χώρες (Λονδίνο, Παρίσι, Βιέννη, στις πόλεις της Ρωσίας) οι κυβερνήσεις της νέας πατρίδας, παραχωρούσαν είτε προσωρινά είτε μόνιμα έναν ήδη υπάρχοντα χριστιανικό ναό (όχι πάντα του ίδιου δόγματος) για να μπορούν να τελούν τις λειτουργίες τους. Στόχος όμως της κοινότητας ήταν η ανέγερση νέου ευκτήριου οίκου, σύμφωνα με τα πρότυπα των ναών της πατρίδας. Με τη συνδρομή όλων των μελών της και κυρίως με τη χορηγία των περισσότερο οι κονομικά εύρωστων, κατάφερναν να εκπληρώσουν το όνειρό τους.

Λείπει μία συστηματική ερευνητική εργασία πάνω στο ειδικό αυτό κεφάλαιο της ορθόδοξης ναοδομίας, που θα μας επέτρεπε να εντοπίσουμε κοινά στοιχεία και διαφορές στους ναούς αυτούς. Οι περισσότεροι φαίνεται να είναι χτισμένοι από αλλοδαπούς και αλλόδοξους αρχιτέκτονες, με βάση τις οδηγίες των προέδρων κυρίως της κοινότητος, και άλλοτε από έλληνες αρχιτέκτονες, τους οποίους προσκαλούσαν από την πατρίδα. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις της Αγίας Σοφίας του Λονδίνου, όπου εκεί η ελληνική κοινότητα ζήτησε από τον Σταμάτη Κλεάνθη και τον Λύσσανδρο Καυταντζόγλου να υποβάλουν σχέδια και που τελικά σχεδίασε ο τελευταίος, ή του Θεόφιλου Χάνσεν που σχεδίασε τη μετατροπή του κτιρίου που στέγασε την Αγία Τριάδα Βιέννης. Σημειώνουμε εδώ ότι και οι δύο αυτοί αρχιτέκτονες σχεδίασαν, εκτός από το κτίριο και τις διακοσμητικές του λεπτομέρειες, ξυλόγλυπτα τέμπλα, δεσποτικούς θρόνους, καθίσματα κλπ.

Η συνήθεια αυτή διατηρήθηκε έντονη και στον 20ό αιώνα κυρίως στις πόλεις της Αμερικής, τα νέα κέντρα μετανάστευσης των Ελλήνων. Εντοπίζοντας μία τέτοια περίπτωση στο αρχείο ενός γνωστού Έλληνα αρχιτέκτονα, του Εμμανουήλ Λαζαρίδη, ένοιωσα την περιέργεια αλλά και την ανάγκη να τη μελετήσω. Θεωρώ ότι έχει κάποια στοιχεία που αξίζει να γνωρίζουμε. Ταυτό χρονα ανοίγει νέους δρόμους έρευνας που, όπως θα δούμε στη συνέχεια, αφήνουν πολλές προεκτάσεις.

Ο Κωνσταντινοπολίτης Μανώλης Λαζαρίδης (1894-1961) σημάδεψε την ιστορία της αρχιτεκτονικής του ελληνικού μεσοπολέμου ως ο αρχιτέκτων του μνημείου του Aγνωστου Στρατιώτη (1928-1932). Από τους σημαντικότερους αρχιτέκτονες του πρώτου μισού του εικοστού αιώνα, δουλεύει ασταμάτητα από το 1923 που αποφοιτά από την Ecole Nationale Supérieure des Beaux-Arts του Παρισιού μέχρι το θάνατό του, διαγράφοντας μία εξαιρετικά πλούσια επαγγελματική πορεία. Στην εργογραφία του, που περιλαμβάνεται στη μονογραφία του στο έργο «12 έλληνες αρχιτέκτονες του μεσοπολέμου» των Ελ. Φεσσά-Εμμανουήλ και Μ. Μαρμαρά αναφέρονται πάνω από 180 έργα, τράπεζες, νοσηλευτικά ιδρύματα, σχολεία, ξενοδοχεία, δημόσια κτήρια, εργοστά σια, κατοικίες κλπ., καθώς και δύο ναοί, ο Ναός του Αγίου Σπυρίδωνα της Νέας Υόρκης (1952-53) και ο Ναός της Αγίας Τριάδας Πειραιά (1952-53).

Πράγματι στο αρχείο Λαζαρίδη στα ΑΝΑ υπάρχει σχετικός φάκελος με τον τίτλο Άγιος Σπυρίδων Ν.Υόρκης. Όπως προκύπτει όμως από την εξέταση του φακέλου, τον Ιερό Ναό του Αγίου Σπυρίδωνα σχεδίασαν οι αρχιτέκτονες John M. Κοκκίνης και Stephen C. Lyras που διατηρούσαν γραφείο στο nο 4-6 της Plat Street της Ν.Υόρκης στις αρχές της δεκαετίας του ’50. Το 1952, το Διοικητικό Συμβούλιο της ελληνικής ορθόδοξης κοινότητας του Αγίου Σπυρίδωνα αποφασίζει να προχωρήσει στα έργα της εσωτερικής διαρρύθμισης του ναού, κατασκευή τέμπλου, δεσποτικού θρόνου, άμβωνα κλπ. Το έργο ανατίθεται στον Λαζαρίδη, με τον οποίο, όπως φαίνεται από τη σχετική αλληλογραφία, ο πρόεδρος της Κοινότητας εφοπλιστής Κωνσταντίνος Γουλανδρής διατηρεί προσωπικές σχέσεις (Η οικογένεια Γουλανδρή υπήρξε από τους σημαντικότερους πελάτες του γραφείου Λαζαρίδη). Την περίοδο αυτή ο Λαζαρίδης έχει αναλάβει την εσωτερική διακόσμηση και αναδιαρρύθμιση του υπερωκεάνιου «Νέα Ελλάς» των Greek Lines της εφοπλιστικής οικογένειας Γουλανδρή. Πρέπει δε να έχει κάνει αρκετά ταξίδια για το σκοπό αυτό στη Ν.Υόρκη [στη συνέχεια θα προχωρήσει στο σχεδιασμό δύο ακόμη υπερωκεανίων της ίδιας εταιρείας, του Neptunia (1951) και του Olympia (1954)]. Παράλληλα λοιπόν με το υπερωκεάνιο, ο Λαζαρίδης θα αναλάβει και τη διακόσμηση του Αγίου Σπυρίδωνα.

Με επιστολή του στις 27 Ιουνίου 1952, ο εκ των αρχιτεκτόνων του Ναού John M. Κοκκίνης γράφει προς την ελληνική ορθόδοξη κοινότητα του Αγίου Σπυρίδωνα «Επισυνάπτουμε φωτοτυπίες των σχεδίων της κάτοψης και τομής του ναού καθώς και μία φωτοτυπία μιας νέας όψης που σχεδιάσαμε για την δυτική πλευρά του εκκλησιαστικού αμφιθεάτρου. Σε αυτήν την φωτοτυπία θα βρείτε όλες τις διαστάσεις που χρειάζεστε για το τέμπλο. Δεν είναι η πρόθεσή μου να επέμβω στα προνόμια της εκκλησιαστικής κοινότητας, όμως σε αυτό το σημείο θα ήθελα να σας επισημάνω ότι ο σχεδιασμός του τέμπλου είναι ένα άλληλένδετο στοιχείο με το ναό και πρέπει να εναρμονίζεται με το υπόλοιπο σύνολο. Κατά την άποψή μου είναι ουσιώδες τα σχέδια του τέμπλου όπως και η επιλογή των υλικών να υποβληθούν στον αρχιτέκτονα προκειμένου να εκφράσει την κριτική του και την έγκρισή του. Προσπαθήσαμε να κάνουμε το καλλίτερο σύμφωνα με τις δυνατότητές μας ώστε να έχουμε ένα σωστό κτήριο εξωτερικά και εσωτερικά και φυσικά θα επιθυμούσαμε όλα τα σχέδια των στοιχείων τα οποία θα προστεθούν μελλοντικά να εναρμονίζονται με το έργο μας. Θα σας είμαστε υπόχρεοι χωρίς καμία πρόσθετη υποχρέωση από την πλευρά της εκκλησίας να μας παρέχετε τη δυνατότητα πριν από την τελική απόφαση αυτού του ειδικού τμήματος του ναού να εκφράσουμε τις απόψεις μας»

Η επιστολή αυτή που εναπόκειται στο αρχείο Λαζαρίδη πρέπει να του μεταβιβάστηκε από την ίδια την κοινότητα. Δυστυχώς στο σχετικό φάκελο με τον τίτλο «αλληλογραφία» περιέχονται μόνον οι επιστολές που έλαβε ο ίδιος και όχι οι απαντήσεις του. Οι επιστολές με τις οδηγίες, που υπογράφονται όλες από τον Κώστα Π. Γουλανδρή και απευθύνονται στον Μανώλη Λαζαρίδη έχουν ένα χαραχτήρα προσωπικό και ο διακανονισμός γίνεται μέσα σε φιλικά πλαίσια. Τα ονόματα πάντως των αρχιτεκτόνων που έκτισαν το ναό δεν επανέρχονται. Πιστεύω ότι οι περαιτέρω εργασίες της εσωτερικής διακόσμησης του ναού έγιναν με ευθύνη και πρωτοβουλία του Λαζαρίδη και μόνο.

Δυστυχώς από τον ιερό ναό του Αγίου Σπυρίδωνος της Ν. Υόρκης έχω στη διάθεσή μου μόνον τρεις φωτογραφίες, μία της κυρίας όψης και δύο του εσω τερικού χώρου, που μόνο μία γενική ιδέα μπορούν να μας δώσουν γι’ αυτόν. Πρόκειται για έναν τρουλαίο ναό μεγάλων διαστάσεων, με δύο οκταγωνικούς πύργους (καμπαναριά) εκατέρωθεν της κυρίας εισόδου, κατασκευασμένο από μπετόν αρμέ. Η πλινθοδομή που διακρίνεται στις όψεις πρέπει να είναι επένδυση. Πρόκειται για ένα βαρύ και μάλλον άκομψο κτήριο, που προσπαθεί χωρίς επιτυχία να συνδυάσει στοιχεία μίας κάποιας βυζαντινής μορφολογίας με τη σύγχρονη αρχιτεκτονική. Αντίστοιχα, το διπλανό του κοινοτικό κτήριο προσπαθεί κι’ αυτό να συνδυάσει το νεοκλασικό με το μοντέρνο. Δύο τάσεις επικρατούν στον απόδημο ελληνισμό: Νεοκλασικισμός – Σύνδεση με την Ελλάδα, Βυζάντιο – Σύνδεση με την Ορθοδοξία.

Όπως και να έχει πάντως το πράγμα, οι απόψεις των αρχιτεκτόνων του ναού (οι οποίοι πρέπει να είναι Έλληνες ή ελληνικής καταγωγής ), αν και απόλυτα ορθές, δεν φαίνεται να ελήφθησαν υπ’ όψιν από το Κοινοτικό Συμβούλιο που πρέπει να είχε ήδη αναθέσει στον Λαζαρίδη το έργο, έστω και ανεπίσημα.

Με την ίδια ημερομηνία με την επιστολή του Κοκκίνη υπάρχει στο φάκελο και επιστολή του αγιογράφου Γ. Ν. Γλιάτα από τη Ν.Υόρκη, που αναφέρεται στην αγιογράφηση των εικόνων του τέμπλου. Ο Γλιάτας, μαθητής του Κόντογλου με τον οποίο και συνεργάστηκε, διακόσμησε πολλές εκκλησίες στις ΗΠΑ και τον Καναδά, μεταξύ των οποίων και τον Καθεδρικό ναό της Αγίας Τριάδας της Ελληνικής Κοινότητας της Νέας Υόρκης. Φαίνεται λοιπόν ότι, καθώς βρισκόταν την περίοδο αυτή εκεί, του έγινε προφορική πρόταση για την αγιογράφηση του τέμπλου, η οποία όμως δεν ευοδώθηκε.

Ο Κώστας Γουλανδρής, έχοντας εμπιστοσύνη στον Λαζαρίδη, προτίμησε να αναθέσει το σύνολο του έργου σε αυτόν. Έτσι ξεκινά η συμβολή του Κωνσταντινοπολίτη αρχιτέκτονα στον συγκεκριμένο ναό.

Όπως προκύπτει από την εργογραφία του Εμμ. Λαζαρίδη, παρ’ όλο ότι αυτός δεν ήταν γνωστός ως ναοδόμος, εν τούτοις είχε ήδη ασχοληθεί την προπολεμική περίοδο με δύο ακόμη ναούς, τον Ι. Ναό του Αγίου Παντελεήμονος στο Μεσολλόγι (1926) και τον Ι. Ναό των Αγίων Αναργύρων (1933-1935). Έχει επίσης πραγματοποιήσει το οστεοφυλάκιο του Α’ Κοιμητηρίου Αθηνών Αττικής τη δεκαετία του ’20 και το βασιλικό ταφικό παρεκκλήσι των βασιλέων Κωνσταντί νου, Σοφίας και Αλεξάνδρου στο Τατόι τη δεκαετία του ’30. Ο Ναός του Αγίου Σπυρίδωνος είναι το πρώτο έργο. ναοδομίας, όπου αναφέρεται το όνομά του μετα πολεμικά. Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε ότι τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια πολλοί ναοί στην Αθήνα επισκευάστηκαν και επεκτάθηκαν. Οι καταστροφές που είχαν υποστεί κατά τη διάρκεια του πολέμου, καθώς και η αύξηση του πληθυσμού της πρωτεύουσας συνετέλεσαν σ’ αυτό. Την ίδια πάντα περίοδο, οι ελληνικές κοινότητες της Αμερικής που έχουν αυξήσει σημαντικά το δυναμικό τους αλλά και την οικονομική τους ευρωστία προχωρούν στην ανέγερση κοινοτικών ναών. Το 1953, οι ελληνικοί ναοί στην Αμερική, Βόρεια και Νότια, και στον Καναδά ξε περνούν τους 300 (330). Δεκαεννέα από αυτούς βρίσκονται στη Νέα Υόρκη. Αμέσως μετά την ανάθεση της μελέτης της εσωτερικής διακόσμησης του Ναού στο Λαζαρίδη, αυτός έρχεται σε επαφή με τον ξυλογλύπτη Θεοφάνη Σ. Νομικό, απόφοιτο της Βιομηχανικής Σχολής του Ρουσόπουλου, όπου σπούδασε γλυπτική, ζωγραφική, αρχιτεκτονική και ρυθμολογία. Ο Νομικός είχε ήδη στο ενεργητικό του το τέμπλο του Αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτη στην Αθήνα, καθώς και το Δεσποτικό θρόνο, τα εικονοστάσια και τα παγκάρια της Μητρόπολης. Ο Νομικός καταθέτει την προσφορά του για την κατασκευή του τέμπλου του Ναού του Αγίου Σπυρίδωνα στις 5 Αυγούστου, του ’52 και δύο μέρες αργότερα, στις 7 Αυγούστου καταθέτει αντίστοιχη προσφορά-προϋπολογισμό για την αγιογράφηση των εικόνων του τέμπλου (τα δύο βημόθυρα με τους αρχαγγέλους, τις τέσσερις μεγάλες και τις τέσσερις μικρές εικόνες – προσκυνητάρια του Ι. Χριστού, της Πλατυτέρας, του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου και του αγίου Σπυρίδωνος, τις εικόνες του Μυστικού Δείπνου, του Δωδεκάορτου και της Ωραίας Πύλης) από τον αγιογράφο Νικόλαο Στρατούλη (1906-1973). Γεννημένος στην Ζάκυνθο ο Στρατούλης, με σπουδές στη Φλω ρεντία και στη συνέχεια με τους Γερανιώτη, Βικάτο και Πελεκάση, ήταν ήδη καταξιωμένος αγιογράφος. Οι αγιογραφίες του, μνημειακού συνήθως χαρακτήρα, έχουν ως πρότυπα την κρητική και επτανησιακή σχολή με ξεκάθαρα σχήματα και χρώματα.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν κάποιες μικρές λεπτομέρειες στις δύο αυτές προ σφορές. Έτσι πχ. ο Νομικός αναφέρει ότι, αν το έργο κατασκευαστεί από φλαμουριά θα χρειαστεί τέσσερις μήνες για να αποπερατωθεί, ενώ, αν κατασκευαστεί από καρυδιά, πέντε. Αντίστοιχα, ο Στρατούλης μειώνει κατά το ένα τρίτο περίπου την τιμή της αγιογράφησης των τεσσάρων εικόνων του τέμπλου, στην περίπτωση που η Θεοτόκος και ο Ιησούς θα απεικονίζονται όρθιοι και όχι «επί θρόνων διακοσμημένων διά χρυσοκονδυλιάς, όπως απαιτεί η βυζαντινή παράδοση».

Στις 5 Σεπτεμβρίου υπογράφεται τελικά το συμφωνητικό για το τέμπλο του ναού, μεταξύ του Κ. Γουλανδρή, ως προέδρου της Κοινότητας, και του Εμμ. Λαζαρίδη, αντί αμοιβής 20.500 δολαρίων. Στην τιμή συμπεριλαμβάνονται οι εργασίες των εργαζομένων καλλιτεχνών (ξυλογλυπτών, ζωγράφων, σιδηρουρ γών κλπ.) «μεθ’ ένα έκαστον των οποίων ο Εμμ. Λαζαρίδης έχει ιδιαιτέρως συμβληθή», καθώς και τα έξοδα μεταφοράς τους στην Αμερική. Ακολουθεί μία πυκνή αλληλογραφία που θα κρατήσει τρία χρόνια. Στο διάστημα αυτό, ο Λαζαρίδης θα κάνει κάποιες επαφές με τον Φ. Κόντογλου και τον Α. Αστεριάδη που δεν θα προχωρήσουν, θα ταξιδέψει στη Νέα Υόρκη, προκειμένου να δει από κοντά τον χώρο και να επιβλέψει το στήσιμο του τέμπλου, θα αναλά βει την παραγγελία των πολυελαίων, του επιταφίου, του βελούδου της ωραίας πύλης, των προσκυνηταρίων και των φορητών εικόνων τους, του άμβωνα, του δεσποτικού θρόνου, των κηροστατών, των καντηλιών, του παγκαριού και γενι κά όλου του εξοπλισμού του ιερού ναού.

Το 1952 ο Λαζαρίδης θα επισκεφθεί την Ν. Υόρκη, προκειμένου να επιβλέψει επί τόπου την εγκατάσταση των πρώτων αποστολών. Οι μεταφορές πραγματοποιούνται με το πλοίο «Νέα Ελλάς» του γραφείου Γουλανδρή. Το 1953 πρόεδρος της κοινότητας αναλαμβάνει ο Τσολαινός με αντιπρόεδρο τον Κ. Γουλανδρή. Η επικοινωνία του Λαζαρίδη με τον Γουλανδρή εξακολουθεί. Ο Λαζαρίδης προτείνει ο Γουλανδρής αποδέχεται, τονίζει όμως συνέχεια ότι το ταμείο της Κοινότητας λόγω «παντελούς σχεδόν ελλείψεως χρημάτων» δυσχεραίνεται να δώσει αμέσως νέες παραγγελίες,

Σε επιστολή του, με ημερομηνία 26 Ιουνίου 1953, ο Κ. Γουλανδρής γράφει «Διά τα πράγματα της εκκλησίας σου επαναλαμβάνω και πάλιν ιδιαιτέρως, να βάλης το χέρι σου στην συνείδησίν σου και να κοιτάξης να επιτύχης αφ’ ενός μεν καλήν εργασίας και καλόν υλικών αφ’ ετέρου δε όσον το δυνατόν οικονομικότερες τιμές, διότι, όπως καταλαβαίνεις, και τα είδη αυτά πολύ φοβούμαι τελικώς θα τα πληρώσωμεν ο κ. Τσολαινός και εγώ».

Το έργο προχωρεί με δυσκολία. «Διά τα είδη ταύτα, άτυχώς» γράφει και πάλι ο Γουλανδρής «παρ’ όλες τις προσπάθειές μας δεν κατέστη δυνατόν εισέτι να ευρεθώσιν δωρηται οίτινες έκαστος να ανελάμβανε εξ ολοκλήρου την δαπάνην κατασκευής ενός εκάστου των ανωτέρω ειδών. Το μόνος που επετεύχθη είναι ότι μερικοί ελπίζομεν ότι βλέποντες χαραγμένα τα ονόματά τους θα φιλοτιμηθούν και ίσως τελικά θα καταβάλουν και την υπόλοιπον άξίαν του είδους. Δια τον λόγον αυτόν σε παρακαλώ όπως μεριμνήσης να χαραχθώσιν τα κάτωθι αφιερώματα» και αναφέρει τα ονόματα των οικογενειών Γ. Μ. Τσουκαλά, Ι. Μύλλερ (Μυλωναδάκη), Ν. Ι. Μποτσάκου, Σ. Κ. Κουμαντάρου, Δ. Γ. Ζίκου, Β. Γεωργοπούλου, Ιασ. Δ. Χίου. Ταυτόχρονα υπογράφει το συμφωνητικό της νέας Ανάθεσης (Ιούλιος 53).

Ο Αρχιεπίσκοπος Βορείου και Νοτίου Αμερικής Μιχαήλ, που διαδέχθηκε τον Αρχιεπίσκοπο και μετέπειτα οικουμενικό Πατριάρχη Αθηναγόρα, επισκέπτεται τον Ι. Ναό του Αγίου Σπυρίδωνα και ενθουσιάζεται. «Ήθέλησα να δω εκ του πλησίον τα νέα έργα Έκκλησιαστικής Τέχνης τα οποία μετεφέρθησαν προ ολίγου εκ της γενέτειράς μας Ελλάδος. Και εύρον ότι και τα νέα τοιαύτα είναι κατά πάντα εφάμιλλα προς το θαυμάσιον ξυλόγλυπτον εικονοστάσιον (εννοεί το τέμπλον) το προ τινών μηνών τοποθετηθεν εν τω ως άνω Ιερό Ναό και εν Ελλάδι ωσαύτως παρ’ υμών φιλοτεχνηθέν. Αμφότερα τα εικονοστάσια τα εν τώ Νάρθηκι του Ναού τοποθετηθέντα, ως και ο Δεσποτικός θρόνος είναι από πάσης απόψεως εξαιρετικής ωραιότητος και χάριτος. Αι επ’ αυτών εικό νες υπέροχα προϊόντα της περιφήμου Βυζαντινής μας αγιογραφίας. Ο Ιερός Ναός του Αγίου Σπυρίδωνος της Ν. Υόρκης αποβαίνει τοιουτοτρόπως είς των ωραιοτέρων Ναών της Αρχιεπισκοπής Αμερικής, με “Έργα ξυλόγλυπτα και εικόνας μοναδικάς μεταξύ όλων των εν Αμερική Ναών μας. Εκφράζομεν τα εγκάρδια και ολόψυχα συγχαρητήρια ήμών κλπ. κλπ.»

Από τα στοιχεία που έχουμε στη διάθεση μας, σχέδια σε μεγάλη κλίμακα, ακόμη και 1:1 και φωτογραφίες, μπορούμε πράγματι να διαπιστώσουμε τη θαυμάσια δουλειά του Εμμ. Λαζαρίδη. Δυστυχώς δεν υπάρχει στο αρχείο του το σύνολο των σχεδίων του. Θα πρέπει να παραδόθηκαν στον Θεοφάνη Νομικό, προκειμένου αυτός να προχωρήσει στην εκτέλεση των ξυλόγλυπτων. Αλλά και από το μικρό αριθμό αυτών που διασώθηκαν είναι εμφανής η ποιότητα της δουλειάς του, καθώς και η ικανότητά του στο σχέδιο. Ο Λαζαρίδης ακολουθεί το τυπικό της ορθόδοξης εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής, σχεδιάζοντας άνθη, παγώνια, περιστέρια, κλήματα αμπέλου με δεξιοτεχνία και ταλέντο. Ιδιαίτερα χαριτωμένη είναι μία μικρή αγγελική μορφή στο πλάι του ξυλόγλυπτου δεσπο τικού θρόνου. Ορισμένα θυμίζουν τα επτανησιώτικα ξυλόγλυπτα με τις πλούσιες διακοσμήσεις.

Φαίνεται όμως ότι η εκκλησιαστική κοινότητα του Αγίου Σπυρίδωνα επέλεξε τις πιο αυστηρές και περισσότερο γεωμετρικές προτάσεις του, πιθανότατα γιατί αυτές ήταν φθηνότερες σε εκτέλεση. Αντίθετα, όσον αφορά την αγιο γράφηση, παρόλο ότι οι παραστάσεις του ένθρονου Χριστού και της ένθρονης Θεοτόκου ήταν κατά πολύ ακριβότερες, από την περίπτωση που αυτοί θα α πεικονίζονταν όρθιοι, λόγω του κόστους του διακοσμημένου με χρυσοκοντυλιά θρόνου, η κοινότητα επιλέγει τις πρώτες. Στα σχέδια του Λαζαρίδη όμως και οι δύο μορφές είναι όρθιες και σχεδιασμένες με μία περισσότερο σύγχρονη από δοση, που γίνεται περισσότερο φανερή στο προσκυνητάρι της Παναγίας, όπου μάλιστα αναγράφει αφιέρωμα: Εμμανουήλ Λαζαρίδη. Τελικά το προσκυνητάρι πραγματοποιήθηκε ελαφρά τροποποιημένο ως αφιέρωμα της οικογένειας Μποτσάκου.

Είναι φανερό άλλωστε από την αρχή ότι ο Γουλανδρής επιθυμεί κάτι περισσότερο συντηρητικό, όταν επιλέγει τον Στρατούλη, έναντι του Κόντογλου και του Αστεριάδη. Σε ένα μικρό πολύπτυχο πάντως που κυκλοφόρησε ο Λαζαρίδης, πιθανότατα το 1954, και στο οποίο θα επανέλθουμε, αναφέρεται ότι οι εικόνες του τέμπλου είναι των κορυφαίων αγιογράφων Ν. Στρατούλη, Δ. Πελεκάση και Ν. Εγγονόπουλου. Όσον αφορά τον Πελεκάση, αυτό δεν ξαφνιάζει, εφόσον γνωρίζουμε ότι ήταν δάσκαλος και συνεργάτης του Στρατούλη. Και ο Νίκος Εγγονόπουλος όμως, ο μεγάλος μας ζωγράφος, γνωρίζουμε ότι είχε μαθητεύσει κοντά στον Παρθένη στα χρόνια των σπουδών του στην ΑΣΚΤ και ότι αργότερα, τρέφοντας ιδιαίτερο θαυμασμό για τη βυζαντινή τέχνη, μαθή τευσε στο εργαστήρι του Φ. Κόντογλου, με θεωρητική καθοδήγηση από τον Α. Ξυγγόπουλο. Με την αγιογραφία ασχολήθηκε μία μεγάλη περίοδο της καριέρας του, που εκτείνεται μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’50. Δυστυχώς ο Λαζαρίδης δεν αναφέρει τι ακριβώς ζωγράφισε ο καθένας. Ένα μικρό σκίτσο όμως του Αρχάγγελου Γαβριήλ, κάρβουνο και μολύβι σε χαρτί του Εγγονό πουλου, με οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αυτός είναι ο ζωγράφος των βημόθυρων του τέμπλου του Αγίου Σπυρίδωνα. Αντίστοιχα ο Πελεκάσης πρέπει να εί ναι ο δημιουργός της Σταύρωσης πάνω από την Ωραία Πύλη.

Το Δεκέμβριο του 1953, ο Λαζαρίδης υπογράφει ένα ακόμη συμφωνητικό με την εκκλησιαστική κοινότητα, όπου, εκτός των άλλων, του ανατίθεται η με τασκευή του άμβωνα (τελικά μάλλον σχεδιάστηκε από την αρχή ένας δεύτε ρος άμβωνας) και κάποια άλλα μικρότερα έργα (ξυλόγλυπτα κηροπήγια θύ ρες μονόφυλλες και δίφυλλες). Στις αρχές του 1954, τον Γουλανδρή απασχο λεί η διακόσμηση των πλαισίων των παραθύρων με ψηφιδωτά και των υαλο στασίων με έγχρωμα τζάμια και το κατά πόσον αυτά μπορούν να πραγματο ποιηθούν από τεχνίτες που βρίσκονται στην Αμερική, βάσει των σχεδίων του Λαζαρίδη, ή πρέπει να έρθουν ειδικοί τεχνίτες από την Ελλάδα. Επισημαίνει ε πίσης στον Λαζαρίδη ότι πρέπει να τοποθετηθούν στον ναό δύο μαρμάρινες πλάκες, όπου θα αναγράφονται τα ονόματα των Ιωάννου Π. Γουλανδρή και Βασιλείας Π. Τσολανού ολογράφως, και τέσσερις ακόμη πλάκες με φύλλο χρυσού εικοσιτεσσάρων καρατίων με τα ονόματα των μεγάλων δωρητών, των ευεργετών και των δωρητών.

Τέλος, στα τέλη Ιουνίου του 1954 τα τελευταία γράμματα του Γουλανδρή αναφέρονται στο θέμα της ορθομαρμάρωσης, για το οποίο, σύμφωνα με το συμφωνητικό, ο Λαζαρίδης είναι υπεύθυνος προσωπικά για την εργασία αυτή. Η ιστορία ξεκινά από το ότι ο Λαζαρίδης ζητά τη μετάβαση στη Νέα Υόρκη ειδικών μαρμαράδων από την Ελλάδα, ενώ οι Ελληνοαμερικάνοι θεωρούν ότι η εργασία μπορεί να γίνει από ντόπιους τεχνίτες. Επειδή όμως για τη μετάβαση μαρμαροτεχνιτών από την Ελλάδα απαιτείται ειδική πρόσκληση και εγγύηση από την Εκκλησία, η οποία δε δέχεται να το κάνει «ήδη έχομεν αντιμε τωπίσει διαφόρους πιέσεις από αυτόν τούτον τον Αρχιεπίσκοπον τον οποίον συνεχώς περιστοιχίζουν διάφοροι μαρμαράδες», ο Γουλανδρής προτείνει στον Λαζαρίδη, αν θεωρεί απαραίτητο, να χρησιμοποιηθούν τεχνίτες από την Ελλάδα. Αυτοί θα πρέπει να ναυτολογηθούν στο «Νέα Ελλάς» της Greek Line, να απολυθούν κανονικά όταν φθάσουν στην Αμερική, να μείνουν όσο διάστημα χρειαστεί για την εκτέλεση της εργασίας και στη συνέχεια να ναυτολογηθούν και πάλι και να επιστρέψουν με το επόμενο ή μεθεπόμενο δρομολόγιο στην Ελλάδα. Με τον τρόπο αυτό, θα καταφέρουν να παρακάμψουν τη θεώρηση του διαβατηρίου και την αντίδραση της Εκκλησίας, καθώς υπάρχουν πιέσεις από τον Αρχιεπίσκοπο, τον οποίο συνεχώς περιστοιχίζουν διάφοροι εντόπιοι μαρμαράδες. «Γι’ αυτό σου επαναλαμβάνω», γράφει ο Γουλανδρής στον Λαζαρίδη, «είς περίπτωσιν καθ’ ην τελικώς αποφασίσης να θέσης εις ενέργειαν την ως άνω ιδέαν ήμεϊς ουδεμίαν θέλομεν να έχωμεν ανάμιξιν και ουδέν γνωρίζομεν επί του προκειμένου. Πιστεύω να έχω εξηγηθή αρκετά σαφώς». Δεν γνωρίζω αν τελι κά πήγαν, με την περίεργη αυτή μέθοδο, μαρμαροτεχνίτες από την Ελλάδα στη Νέα Υόρκη.

Οπωσδήποτε πάντως ο ναός ολοκληρώθηκε. Η επιτυχία του εγχειρήματος έχει ως αποτέλεσμα να κυκλοφορήσει ο Λαζαρίδης ένα πολύπτυχο με εννέα επιστολικά δελτάρια, ένα από το μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη, με τον πρό εδρο των ΗΠΑ Στρατηγό Αϊζενχάουερ να καταθέτει στεφάνι στο μνημείο, και οκτώ από τον ιερό ναό του Αγίου Σπυρίδωνος Νέας Υόρκης (την πρόταση του για την αγιογράφηση, το τέμπλο, τον άμβωνα, τον δεποτικό θρόνο, το προσκυ νητάρι της Θεοτόκου, μανουάλια και θύρες και δύο αγιογραφίες του Στρατού λη) με τον τίτλο: «Έκκλησιαστικαι διακοσμητικαι μελέται Εμμ. Λαζαρίδη αρχιτέκτονος, Συγγρού 4, Αθήναι».

Το πολύπτυχο συνόδευε επιστολή προς τους προϊσταμένους των Ιερών Ναών Ελλάδος και Αμερικής, όπου, αφού επισημαίνει ότι το γραφείο Εμμανουήλ Λαζαρίδη είναι «Δημιουργός του Εν Αθήναις Εθνικού Μνημείου του Αγνώστου Στρατιώτου», αναφέρει ότι αναλαμβάνει: «Α) Την αρχιτεκτονικής μελέ την ανεγέρσεως ή μεταρρυθμίσεως ή επεκτάσεως Ι. Ναών. Β) Την μελέτης και εκτέλεσιν Τέμπλων Αγίας Τραπέζης, Ωραίας Πύλης, “Άμβωνος, Δεσποτικού, Προσκυνηταρίων, Κηροστατών, Κολυμβηθρών, Κανδυλίων και λοιπών Εκκλησιαστικών σκευών. Τα σκεύη ταύτα, ξυλόγλυπτα, μαρμάρινα, αργυρά ή μετάλλινα θα είνε αμιγούς Βυζαντινής τέχνης και έργα Μουσειακής αξίας. Γ) Την μελέτης και εκτέλεσιν παντός Χρυσοκεντήτου είδους αφορώντας το λειτουργικόν μέρος της Εκκλησίας ως Μιτρών, Λαβάρων, Σινδονών, Αγίων Τραπεζών, Παραπετασμάτων Ωραίας Πύλης, Επιταφίων κλπ. Δ) Την Διακόσμησιν και Αγιογράφησιν του εσωτερικού συνόλου των Ναών. Όλα τα άνω τέρω εκτελούνται υπό του Γραφείου Αρχιτέκτονος κ. ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΛΑΖΑΡΙΔΗ, το οποίον διαθέτει το τελειότερον συγκρότημα εκ των αρίστων καλλιτεχνών της Βυζαντινής αγιογραφίας και των εκ παραδόσεως ειδικευμένων ξυλογλυπτών και χρυσοκεντητών της Βυζαντινής Τέχνης. Το Γραφείον του κ. ΕΜΜ. ΛΑΖΑΡΙΔΗ είναι πρόθυμον να σας εξυπηρετηση και να σας δώση τάς συμβουλές του διά τον καλλίτερον και επί τη βάσει των διατιθεμένων πόρων σας, οικονομικώτερον τρόπον της εκτελέσεως της εργασίας σας».

Στην επιστολή, εκτός από το πολύπτυχο, επισυνάπτεται και φωτοτυπημένο αντίγραφο της επιστολής του Αρχιεπισκόπου Αμερικής. (Στον φάκελο 137 του Αρχείου Λαζαρίδη των ANA υπάρχει υποφάκελος με τον τίτλο αποστολή πολύπτυχων, είναι όμως κενός). Ήδη από την αρχή της συνεργασίας τους, ο Γουλανδρής είχε επισημάνει στον Λαζαρίδη ότι, μετά από την αποπεράτωση του Αγίου Σπυρίδωνα, θα έχει προτάσεις συνεργασίας και από άλλες ελληνορθόδοξες κοινότητες των Ηνωμένων Πολιτειών, που θα θελήσουν να εξωραΐσουν τους Ναούς, τα κοινοτικά τους κέντρα και τα σχολεία τους γιατί «η άμιλλα αποτελεί το χαρακτηριστικό παράδειγμα του τόπου αυτού» και ότι δεν πρέπει να αποκλείει τη δυνατότητα ανάληψης και άλλων έργων παρόμοιας φύσης. Πράγματι, στον ίδιο φάκελο υπάρχει μία επιστολή από τον ιερέα του Ναού του Αγίου Νικολάου του Michigan σχετικά με την αγιογράφηση του ναού και μία πι θανή πρόταση για τον δεσποτικό θρόνο της ελληνικής ορθοδόξου κοινότητος στο Charleston. Δεν γνωρίζουμε αν τελικά πραγματοποιήθηκαν τα σχετικά έργα.

Αντίστοιχα, ο Θεοφάνης Νομικός ανέλαβε στη συνέχεια την εκτέλεση των τέμπλων του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στη Ν. Υόρκη (Annunciation 325 W 85 St), του Αγίου Δημητρίου στο Illinois (2704 West Carmen Ave), του Α γίου Τρένιου-Αγίου Γεωργίου στο New Jersey (106 Jackson St) και της Επι σκοπής του Σικάγου, ενώ ο Νικόλαος Στρατούλης ανέλαβε και την αγιογρά φηση του τέμπλου του Αγίου Γεωργίου στη Νέα Υόρκη (140E 103St).

Στο φάκελο 137 του αρχείου Λαζαρίδη των ANA, που αναφέρθηκε προηγουμένως, υπάρχουν επίσης κάποια σχέδια εκκλησιαστικών ειδών, όπως δε σποτικοί θρόνοι, άμβωνες , κολυμπήθρα κλπ., δεν γνωρίζουμε όμως για ποιούς ναούς σχεδιάστηκαν. Υπάρχουν επίσης διακοσμητικά μοτίβα για την αγιο γράφηση ναού, που προορίζονταν επίσης για το Ναό του Αγίου Σπυρίδωνα (φακ. 44) και που τελικά όμως δεν πραγματοποιήθηκαν.

Ξεκίνησα, όπως είπα και στην αρχή, την έρευνα στο Αρχείο Λαζαρίδη με την πρόθεση να ερευνήσω ένα μέρος ενός μεγάλου κεφαλαίου που αφορά την εκτός Ελλάδος ναοδομία των ορθόδοξων εκκλησιών, που μου είχε κινήσει το εν διαφέρον μελετώντας την αρχιτεκτονική του 19ου αιώνα. Φοβάμαι όμως ότι στο θέμα αυτό, πέρα από τη μελέτη και παρουσίαση μιας πολύ συγκεκριμένης περίπτωσης, όπου επιβεβαιώνεται βέβαια η άποψη ότι σε αυτές τις περιπτώσεις ο κύριος λόγος επιλογής ύφους αρχιτεκτονικού και εσωτερικής διακόσμησης οφείλεται, κατά κύριο λόγο, στον χορηγό και στο προεδρείο της εκκλησιαστι – κής κοινότητας, και επομένως στο προσωπικό τους γούστο, ή στην καλλίτερη περίπτωση στον σύμβουλο αρχιτέκτονα (η περίπτωση του Αγίου Σπυρίδωνα εί ναι σίγουρα μία από τις καλλίτερες), δεν μπόρεσα να προχωρήσω πολύ περισ σότερο. Μελετώντας όμως τον Άγιο Σπυρίδωνα προέκυψε από μόνο του ένα άλλο θέμα, που παρουσιάζει εξίσου σημαντικό ενδιαφέρον και που αφορά την εσωτερική διακόσμηση και τον σχεδιασμό των ξυλόγλυπτων κινητών και μη στοιχείων του ναού.

Με αφορμή λοιπόν τον σχεδιασμό των ξυλόγλυπτων αλλά και των ορθομαρμαρώσεων, των πλακοστρώσεων και των ψηφιδωτών του Αγίου Σπυρίδω να Νέας Υόρκης από τον Λαζαρίδη, και κυρίως του πολύπτυχου στο οποίο ή δη αναφέρθηκα, άνοιξα και τον φάκελλο της Αγίας Τριάδας Πειραιώς και στη συνέχεια αντίστοιχους φακέλλους των αρχείων Αθ. Δεμίρη, Σ. Κυδωνιάτη, Τ. Νομικού και διαπίστωσα ότι όλοι σχεδίαζαν μόνοι τους τα τέμπλα, τους άμβωνες, τα εικονοστάσια (ξύλινα ή μαρμάρινα) τους πολυελαίους κλπ. και οι ξυλογλύπτες εκτελούσαν τα σχέδια που τους έδιναν. Συχνά μάλιστα καθόριζαν και τις ζωγραφικές διακοσμήσεις του ναού. Από ό,τι γνωρίζω και το θέμα αυ το είναι στο σύνολό του αμελέτητο και θα άξιζε ίσως να μελετηθεί, πιθανότα τα σε συνεργασία αρχιτέκτονα και ιστορικού της τέχνης. Ίσως το σημερινό Συνέδριο να δώσει την ευκαιρία στη Θεολογική Σχολή να οργανώσει ένα παρόμοιο ερευνητικό πρόγραμμα με την οικονομική υποστήριξη της Εκκλησίας της Ελλάδας.